Autor: Krzysztof Eichstaedt
Tytuł: Komentarz aktualizowany do art.415 Kodeksu postępowania karnego
Stan prawny: 2019.03.31

Przesłanki

1. Aby sąd orzekł na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę, obowiązek naprawienia szkody w całości lub części, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, muszą być spełnione następujące przesłanki:
1) wobec oskarżonego musi zapaść wyrok skazujący lub warunkowo umarzający postępowanie;
2) ustawa przewiduje orzeczenie nawiązki, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie (np. art. 46, art. 67 § 3, art. 72 § 2 k.k.);
3) roszczenie wynikające z popełnionego przestępstwa nie jest przedmiotem innego postępowania (np. cywilnego) albo o roszczeniu tym prawomocnie nie orzeczono (np. wyrokiem).

Klauzula antykumulacyjna

2. Skazanie oskarżonego lub warunkowe umorzenie postępowania otwiera sądowi w wypadkach wskazanych w ustawie możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, a także obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nie orzeka się o tym jednak wówczas, gdy roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono (art. 415 § 1 in fine).

3. Zakaz przewidziany w art. 415 § 1 k.p.k., stanowiący tzw. klauzulę antykumulacyjną, obejmuje zarówno orzekanie o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem na podstawie art. 46 § 1 k.k., jak i o zobowiązaniu oskarżonego do naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 k.k. w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary (wyrok SN z 18.01.2013 r., V KK 378/12, LEX nr 1277805; wyrok SN z 28.11.2012 r., III KK 321/12, LEX nr 1231567). Innymi słowy ratio legis art. 415 § 1 sprowadza się do zapobieżenia funkcjonowaniu w obrocie prawnym tytułów egzekucyjnych wynikających z dochodzenia tego samego roszczenia w postępowaniu karnym i innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę (wyrok SN z 27.04.2017 r., IV KK 111/17, LEX nr 2307133). Zakaz, o którym mowa w art. 415 § 1 zd. 2 k.p.k., odnosi się do każdego określonego w ustawie wypadku orzekania karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody, i to niezależnie od tego, czy roszczenie zasądzone w postępowaniu cywilnym zostało skutecznie wyegzekwowane (wyrok SN z 21.02.2013 r., V KK 14/13, LEX nr 1284782). Jeżeli o roszczeniu tym orzeczono tylko częściowo, względnie przedmiotem innego postępowania (cywilnego) jest tylko część roszczenia, zachodzi możliwość orzekania w postępowaniu karnym o penalnych czy też probacyjnych środkach kompensacyjnych w takiej części, w jakiej nie zachodzi stan rei iudicatae lub lis pendent (zob. wyroki SN: z 6.11.2012 r., IV KK 268/12, LEX nr 1226754; z 26.09.2012 r., V KK 209/12, LEX nr 1220961). Użytego w art. 415 § 1 zd. 2 k.p.k. zwrotu „o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono" nie należy wiązać z decyzjami organów administracji publicznej, a więc i z decyzjami podatkowymi (postanowienie SN z 15.05.2012 r., IV KK 411/11, KZS 2012/9, poz. 27). Znamienne jest także to, że tzw. klauzula antykumulacyjna, wskazana w art. 415 § 1 zd. 2 k.p.k., wymaga dla swego zastosowania zarówno tożsamości przedmiotowej, jak i tożsamości podmiotowej (zob. wyrok SN z 3.02.2012 r., V KK 9/12, KZS 2012/7–8, poz. 43).

4. W judykaturze wręcz podnosi się, iż z art. 415 § 1 zd. 2 wynika kategoryczny zakaz rozstrzygania w różnych postępowaniach o tej samej szkodzie, a co za tym idzie – kumulowania tytułów egzekucyjnych wynikających z różnych orzeczeń. Jeżeli zatem roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, to nie jest możliwe (niejako ponowne) orzekanie o obowiązku naprawienia szkody, i to niezależnie od tego, czy zasądzone w postępowaniu cywilnym roszczenie zostało wyegzekwowane (wyrok SN z 23.11.2016 r., III KK 405/16, LEX nr 2155184).

5. Warte podkreślenia jest, iż klauzula antykumulacyjna z art. 415 § 1 zd. 2 nie ma zastosowania do należności publicznoprawnych w postaci składek na ubezpieczenie społeczne uiszczanych na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (postanowienie SN z 19.01.2017 r., I KZP 15/16, LEX nr 2188619).

6. Zasądzenie od oskarżonego odszkodowania, obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia albo nawiązki nie zamyka pokrzywdzonemu drogi do dochodzenia swych roszczeń w postępowaniu cywilnym, o ile tylko zasądzone kwoty nie pokryją całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (zob. art. 415 § 2). Innymi słowy, pokrzywdzony w procesie cywilnym może dochodzić kwoty ponad kwotę zasądzoną w związku z zasądzonym w procesie karnym odszkodowaniem lub zadośćuczynieniem, dowodząc, że nie obejmuje ona całej należności.

7. Nie zawsze jednak zasądzenie odszkodowania będzie możliwe, nie należy bowiem zapominać, że jego zasądzenie może nastąpić tylko wtedy, gdy roszczenie wynikające z przestępstwa nie wygasło na skutek przedawnienia, co regulują przepisy Kodeksu cywilnego (zob. wyrok SN z 11.02.1972 r., IV KR 275/71, OSNPG 1972/5–6, poz. 98).

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2012 r. (IV KK 411/11)

Na wstępie warto przypomnieć, że art. 415 § 5 zd. 2 k.p.k. zakazuje wyraźnie wydawania w procesie karnym rozstrzygnięć o charakterze kompensacyjnym, "jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono". Jakkolwiek skarżący zrezygnował ze wskazania, co należy rozumieć pod niektórymi pojęciami użytymi w cytowanym fragmencie proceduralnego przepisu ("roszczenie", "prawomocnie orzeczono"), to jednak - zdaniem Sądu Najwyższego - zinterpretowanie tych terminów miało dla oceny zasadności (lub niezasadności) kasacji znaczenie kluczowe. Zagadnienie to można było ująć w bardziej ogólnym pytaniu: czy tzw. klauzula antykumulacyjna warunkowana jest toczeniem się jakiegokolwiek innego postępowania (a więc i pozasądowego) albo też prawomocnym rozstrzygnięciem wydanym przez każdy uprawniony przez ustawę organ (a więc i decyzją podatkową), oczywiście przy zachowaniu tożsamości przedmiotowej (ta sama szkoda) i podmiotowej (ta sama osoba)?
W przekonaniu Sądu Najwyższego rozważania należało rozpocząć od wykładni pojęcia "roszczenie", jako że ustalenie jego prawidłowego znaczenia będzie determinowało pragmatyczne rozumienie dalszych zwrotów, to jest "inne postępowanie" i "prawomocnie orzeczono".
Co prawda ustawodawca nie zdefiniował słowa "roszczenie", niemniej jednak należy przyjąć, że chodzi tu o postać prawa podmiotowego funkcjonującego w obrębie szeroko rozumianego prawa cywilnego. Według nauki prawa "roszczenie" polega na tym, że "uprawniony może od konkretnej osoby żądać konkretnego zachowania się" (zob. A. Wolter: Prawo cywilne, Warszawa 1972, s. 115). Treścią "roszczenia", a zarazem powinnego zachowania się, może być czynienie, zaniechanie lub znoszenie [zob. M. Safjan (red.): System prawa cywilnego, Warszawa 2007, t. I, s. 707]. Fakt nieposługiwania się omawianym sformułowaniem w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) jest tu wysoce wymowny i zdecydowanie przemawia za traktowaniem pojęcia "roszczenie" w płaszczyźnie prawa cywilnego. Wskazanego podejścia nie jest w stanie zmienić używanie w piśmiennictwie prawniczym zwrotu "roszczenie podatkowe", a nawet zamieszczenie jego definicji w art. 3 ust. 1 lit. c Konwencji o wzajemnej pomocy administracyjnej w sprawach podatkowych, sporządzonej w Strasburgu dnia 25 stycznia 1988 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 141, poz. 913). Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o uzasadnieniu do ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 17, poz. 155), w którym odnotowano, że nowa redakcja art. 415 k.p.k. "powinna doprowadzić do uporządkowania zagadnienia kompensacji w procesie karnym, a w szczególności zminimalizować ryzyko powstania dwóch lub więcej tytułów egzekucyjnych bazujących na tej samej szkodzie (i krzywdzie), a przez to chronić oskarżonego (skazanego) przed koniecznością obrony za pomocą powództw przeciwegzekucyjnych" (zob. Sejm IV kadencji, druk nr 182).
Zaprezentowany punkt widzenia, nadający pojęciu "roszczenie" znaczenie cywilistyczne, znajduje silne wsparcie w regułach wykładni systemowej. Zgodnie z art. 41 § 2 w zw. z § 4 pkt 1 k.k.s. sąd, warunkowo zawieszając wykonanie kary za przestępstwo skarbowe, w związku z którym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej i tej wymagalnej należności nie uiszczono, musi określić obowiązek uiszczenia jej w całości w wyznaczonym terminie. Artykuł 190 k.k.s. zakazuje dokonywania w okresie próby modyfikacji tego obowiązku. Intencja ustawodawcy jest czytelna: uprzednie zobowiązanie w drodze decyzji podatkowej sprawcy czynu, polegającego na uszczupleniu należności podatkowej, do jej zapłaty, nie stanowi bariery powstrzymującej sąd przed orzeczeniem obowiązku naprawienia szkody. Przeciwnie, jeśli należność publicznoprawna nie została uregulowana, mimo istnienia stosownej decyzji podatkowej, sąd jest zobligowany wydać orzeczenie o charakterze kompensacyjnym.
Również racje funkcjonalne przemawiają za postrzeganiem zwrotu "roszczenie" w kontekście cywilistycznym i w konsekwencji za niemożnością uznania rozstrzygnięć innych niż sądowe za przeszkodę do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 k.k. Określając sens art. 415 § 5 zd. 2 k.p.k., trzeba wziąć pod uwagę cel, któremu przepis ten ma służyć. Ma on niewątpliwie zapobiegać kumulowaniu rozstrzygnięć o charakterze kompensacyjnym, tyle że - odwołując się jeszcze raz do ratio legis komentowanego wcześniej art. 41 § 2 w zw. z § 4 pkt 1 k.k.s. - cel tzw. klauzuli antykumulacyjnej nie wchodzi w rachubę w razie uszczuplenia należności podatkowej. Odwrotnie, ustawodawca daje tu jasny sygnał, że przy dochodzeniu takiej należności dozwolone, a wręcz nakazane jest sięganie po różne środki prawne, a więc i po środki probacyjne, które nie tylko wzmacniają i urealniają dolegliwość kary, ale i służą zaspokajaniu prawnie chronionego interesu pokrzywdzonego Skarbu Państwa.
W podsumowaniu trzeba zatem stwierdzić: użytego w art. 415 § 5 zd. 2 k.p.k. zwrotu "o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono" nie należy wiązać z decyzjami organów administracji publicznej, a więc i z decyzjami podatkowymi.