Opisany problem ma swoje dalsze negatywne konsekwencje. Organizacje zbierające 1% na subkonta są głównymi beneficjentami tego rozwiązania. Swój sukces zawdzięczają po części swojej specjalizacji. Są to bowiem organizacje parające się działalnością stricte charytatywną - pomocą dzieciom, niepełnosprawnym, chorym, usługami opiekuńczymi, itp. To relatywnie "łatwe" obszary działalności pożytku publicznego, w tym znaczeniu, że ich sens jest czytelny dla każdego. Los i potrzeby ludzi dotkniętych nieszczęściem łatwo wzbudza emocje i zachęca do udzielania pomocy. Organizacje korzystają z tej "premii".

We wszystkich krajach gdzie istnieją rozwiązania podobne do naszego 1% (np. na Słowacji, czy na Węgrzech) organizacje charytatywne korzystają z niego w największym stopniu. To naturalne. Jednak nigdzie nie ma tak ogromnych dysproporcji między nimi, a organizacjami działającymi w innych sferach pożytku publicznego.

W Polsce istnieje ponad 7 tys. organizacji pożytku publicznego, ale 30 z nich gromadzi blisko połowę całej kwoty przepływającej przez 1%. To niezdrowa dysproporcja, która wytworzyła się właśnie przez stosowanie subkont i towarzyszącej temu procederowi "akwizycji prywatnych nieszczęść" - żeby wspomnieć tylko hasło Fundacji "Rokor1" - "Zbierz 1% dla siebie".

Koncentracja 1% w rękach garstki OPP ma również swoje geograficzne konsekwencje. Skoro głównymi beneficjentami 1% są duże podmioty, to naturalnie większość z nich ma swoje siedziby w dużych miastach (głównie w Warszawie). Znowuż więc potencjał 1% do realizacji idei pożytku publicznego zostaje znacznie ograniczony, ponieważ szansa, że będzie on wykorzystany na potrzeby lokalnych społeczności jest w tym układzie minimalna. Odbiorcami 1% nie będą bowiem lokalne organizacje działające dla dobra swojej miejscowości, czy społeczności. Nie mają szans konkurować z emocjonalnymi kampaniami tuzów 1%, którzy w mediach, na billboardach i przez sieć "niby-właścicieli" subkont przekonują do przekazywania podatku na własną działalność.

Kolejnym problemem jest "koncentracja tematyczna". Tylko niektóre organizacje pożytku publicznego są w stanie efektywnie stosować metodę subkont. Znów są to organizacje charytatywne, które korzystają z faktu, iż w naturze ich działalności leży świadczenie usług na rzecz konkretnych osób. Nie mają przy nich szans organizacje działające na rzecz bardziej abstrakcyjnych, choć nie mniej ważnych społecznie celów, jak rozwój nauki, czy zapobiegania dyskryminacjom i nierównościom. Patrząc na dystrybucję alokacji 1% łatwo zauważymy, że dominują tam organizacje działające w dwóch, trzech sferach pożytku publicznego. Tymczasem wszystkich sfer jest trzydzieści trzy.

Last but not least, opisywane praktyki generują też dylematy natury prawnej i etycznej. Wszystkich nie sposób omówić w tym miejscu, warto natomiast wspomnieć o jednym. Powstaje mianowicie pytanie o status pieniędzy gromadzonych na subkontach. Ich właścicielami, de jure są organizacje pożytku publicznego. Podpisując jednak umowę z podopiecznym tworzą iluzję, że będzie on miał nad tymi pieniędzmi kontrolę. Tymczasem, z formalnego punktu widzenia pieniądze pozostają pieniędzmi publicznymi w dyspozycji organizacji pożytku publicznego. „Niby-właścicielowi” subkonta wydaje się jednak, że są to jego pieniądze. Nie ma jednak żadnego instrumentu prawnego, który gwarantowałby mu, że środki zgromadzone na subkontach będą wykorzystane wyłącznie na jego potrzeby. Jaki jest tego skutek?

Fora internetowe pełne są wpisów rozżalonych osób, które nie potrafią zrozumieć, dlaczego nie mogą swobodnie dysponować środkami z subkont. To przykład jednego z nich: "Pieniądze zbierałam z dopiskiem na leczenie i rehabilitację i polepszenie losu własnego dziecka. [ ] Dzięki ofiarności naszych przyjaciół, znajomych i obcych ludzi zebrałam sporą sumę pieniędzy na konto organizacji z odpowiednim dopiskiem ufając ,że nam oddadzą. Problem w tym, że oni teraz chcą sobie zabrać z naszej zbiórki jeżeli nie całość to przynajmniej lwią część. Argumentując, że nasze dziecko nie jest jeszcze takie chore, a nasze dochody nie są takie złe..."

Wyobraźmy sobie też taką oto sytuację. Chore dziecko na rzecz którego gromadzone są wpłaty 1% szczęśliwie zdrowieje. Na jego subkoncie pozostają niewykorzystane pieniądze, które mogłyby być przeznaczone na potrzeby innego dziecka. W takiej sytuacji organizacja staje przed kłopotliwym dylematem. Obiecała rodzicom, że wpłaty 1% były zgromadzone na potrzeby ich dziecka. Z drugiej strony jest przecież organizacją pożytku publicznego, która wykonuje pewną misję. W imię tej właśnie misji powinna podejmować autonomicznie decyzje o wykorzystaniu publicznych pieniędzy, które otrzymuje na jej realizację. Istna grecka tragedia - albo sprzeniewierzy się swojemu podopiecznemu, albo swojej misji.

Tych problemów nie byłoby, gdyby logika pożytku publicznego nie została wywrócona do góry nogami. W normalnej sytuacji, organizacja pożytku publicznego powinna sama, nie za pośrednictwem podopiecznych, apelować o wparcie misji, którą realizuje. Pulą pieniędzy, którą w ten sposób by zgromadziła miałaby niekwestionowane prawo gospodarować, kierując się nie instrukcjami swoich beneficjentów, ale zasadami, wartościami i wiedzą o tym jak rozwiązywać problemy i zaspakajać ważne potrzeby społeczne. Tylko w tym schemacie jasna byłaby też odpowiedzialność organizacji za prawidłowe wykonywanie działalności pożytku publicznego.

Skąd ten problem i co z nim zrobić?

Główną przyczyną tych wszystkich problemów, jest zatarcie związku między 1% a ideą działalności pożytku publicznego. Winne temu są przede wszystkim same organizacje. To one wymyśliły subkonta i znalazły w tym rozwiązaniu metodę na zarabianie pieniędzy. Sposobów jest wiele: pobiera się prowizje, opłaty i kaucje za prowadzenie subkont lub zyski czerpie się z odsetek. Skupiając się na łatwym zarobku z 1% OPP zapomniały jaki jest jego zasadniczy cel. Ponadto organizacje promując subkonta wychowały swoich beneficjentów - do myślenia o 1% nie w kategoriach pożytku publicznego a prywatnego.

Drugim winowajcą jest ustawodawca, który usankcjonował te praktyki. W 2010 r. możliwość kierowania wpłat z 1% została wpisana w ustawy o PIT i o podatku ryczałtowym. W ten sposób nie tylko przyzwolono na coś co jest zaprzeczeniem dążeń do realizacji idei pożytku publicznego, ale też na stosowanie praktyk rujnujących 1%. Wykreowano też sprzeczność między kilkoma aktami prawnymi. Ustawa o działalności pożytku publicznego niezmiennie stanowi, że 1% wyłącznie na prowadzenie działalności pożytku publicznego. Tymczasem ustawa o PIT otwiera furkę na wykorzystywanie wpłat z 1% na prywatne cele podopiecznych organizacji. To niespójność w systemie prawa, którą powinien zbadać Trybunał Konstytucyjny.

W tym kontekście nie można mieć pretensji do podopiecznych OPP, że chcą subkont i są przekonani, że 1% ma trafiać bezpośrednio do ich kieszeni. Nie mają jednoznacznej wiedzy o tym czemu ma służyć ten instrument.

Co z tym wszystkim począć?

W zasadzie rozwiązania są dwa. Pierwsze - próbujemy przywrócić pierwotny sens 1%. To wymaga co najmniej kilku konsekwentnych działań. Przede wszystkim należy zmienić przepisy podatkowe i definitywnie uniemożliwić kierowanie wpłat 1% do konkretnych osób (tak jak to jest na Słowacji i na Węgrzech). Ale ponad wszystko państwo we współpracy z organizacjami pozarządowymi musiałoby rozpocząć szeroką kampanię informacyjno-edukacyjną w celu spopularyzowania idei pożytku publicznego i uświadomienia społeczeństwa czym ona jest, na czym polega jej praktyczna realizacja i jaki jest jej związek z 1%.

Rozwiązanie drugie - kończymy z fikcją, która polega na tym, że twierdzimy, że 1% służy pożytku publicznego, a tak naprawdę przekazujemy pieniądze z podatków bezpośrednio do konkretnych osób. Wtedy powstaje zasadnicze pytanie, po co w tym obiegu organizacje pożytku publicznego? Gros wysiłku związanego z gromadzeniem wpłat 1% cedują one na swoich podopiecznych. Może lepiej byłoby stworzyć system indywidualnych kont dla osób potrzebujących - swego rodzaju "publiczny system pomocy wzajemnej" i pozwolić jednym podatnikom wspomagać innych podatników bezpośrednio, bez udziału organizacji pożytku publicznego. Po co umowy na subkonta, dodatkowa runda przelewów, refundacje i cała związana z tym papierologia. Niech każdy sobie zbierze 1%! Hura!